Cách đây hơn gần 200 năm Chánh đô An Phủ Sứ lộ thăng hoa Phạm Nhữ Dực được Hồ Hán Thương cử vào Nam mở cuộc, di dân, lập ấp lần thứ I, do sinh kế kết hợp với việc giữ gìn mảnh đất rộng phương Nam, Quảng Nam như là “ Phên dậu, là tiền đồn của triều đình”. Tổ tiên các tộc họ chúng ta từ Phạm, Đinh, Nguyễn, Lê, Trần, Võ, Hồ... đã chọn Đồng Cốc, Đồng Tràm làm nơi định cư, lập nghiệp, đến cuối thế kỷ XIX làng Đồng Tràm có 15 dòng Tộc. Vùng đất này xa xưa là những cánh Rừng Cốc, Rừng Tràm, Rừng Nhãn bát ngát, là nơi sinh sống của muôn loài thú vật. Đến nay trên đồi cát trắng vẫn tồn tại một số cây Tràm, cây Nhãn, vì vậy mà các vị tiền hiền của các dòng Tộc đã đặt tên cho nơi đây là Làng Đồng Tràm.
Lúc đầu đình làng được xây dựng đơn sơ để làm nơi thờ tự các vị tiền bối hữu công đã có công khai phá vùng đất này. Đến khoảng những năm 1910 - 1920 đình được tái thiết lần thứ 2, tọa lạc trên khu đất rộng 1200 m2 trên khu đất cách đình hiện tại 200 m về phía Bắc. Đình bao gồm: Đình làng thờ các vị Tiền hiền, Hậu hiền, các vị tiền bối hữu công, cùng 5 miếu thờ Thần. Ngoài ra, còn có cổng đình; xung quanh đình có hàng tre bao bọc. Đình cũ gồm 3 gian, 2 chái, kết cấu chủ yếu bằng gỗ: 64 cây cột, xuyên, tránh, kèo gỗ được chạm trổ tinh vi, tường xây gạch và đá ong, cột kê trên đá tán, mái lợp ngói âm dương, nóc trang trí tứ linh. Hậu đình gồm 5 gian bàn thờ: Bàn giữa thờ các vị Tiền hiền khai cơ, hai gian tả hữu thờ các vị hậu hiền, 2 chái thờ các vị tùng tự, trên 3 gian có hoành phi, câu đối. Ngoài công năng thờ tự, Đình còn là nơi tập họp nhân dân trong các sự kiện lớn của quê hương đất nước, là nơi tổ chức nhiều lễ hội văn hóa truyền thống, là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của nhân dân trong làng đã ghi dấu ấn đậm nét trong tâm trí của biết bao thế hệ người dân trong làng.
Đình làng Đồng Tràm được các Vua Thành Thái, Duy Tân, Minh Mạng tặng sắc phong và được thờ tại Đình. Trong giai đoạn 1930-1965 mỗi năm làng đều có tổ chức rước sắc phong của triều đình về Đình, bố trí người thủ sắc. Tuy nhiên do chiến tranh tàn phá, toàn bộ các sắc phong bị thất lạc. Đây là điều đáng tiếc và trăn trở của các cụ cao niên trong làng trong quá trình trùng tu phục dựng Đình. Với mong ước có nơi để thờ tự các tiền nhân, các anh linh của làng đã có công xây làng, dựng xã, đồng thời là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của làng, cầu mong sự phù hộ của các bậc tiền nhân, các bậc khai canh, khai cơ lập ấp để làng ngày càng phồn vinh, phát triển, năm 2016 được sự cho phép của chính quyền địa phương, các chư tộc trong làng lại huy động nhân dân đóng góp xây dựng ngôi đình khang trang, cổ kính như hiện nay.
Đình làng Đồng Tràm
Đình còn là nơi chứng kiến Để chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa năm 1945, Chi bộ làng Đồng Tràm đã lãnh đạo cán bộ, nhân dân xây dựng, tổ chức lại lực lượng cách mạng, phát triển thêm cơ sở, chuẩn bị các điều kiện cần thiết khác để cùng với nhân dân toàn huyện, toàn tỉnh nổi dậy giành chính quyền khi thời cơ đến.
Trong cách mạng tháng Tám năm 1945, Đình là nơi diễn ra nhiều hoạt động cách mạng của địa phương, những cuộc vận động, tập hợp bà con để tuyên truyền đấu tranh được tổ chức thường xuyên, khi trời vừa sập tối khuôn viên Đình làng được Thanh niên trong làng dùng làm nơi tập luyện võ nghệ. Để tránh tai mắt của địch các đồng chí chia thành nhiều tốp nhỏ bí mật tập luyện và bàn phương pháp chiến đấu.
Đình làng Đồng Tràm là di tích tiêu biểu, gắn với quá trình khai canh, lập làng của các thế hệ người Việt nói chung, các chư tộc làng Đồng Tràm nói riêng trong quá trình mở cõi về phương Nam; là nơi chứng kiến và là nơi diễn ra nhiều hoạt động tín ngưỡng tâm linh của nhân dân nhiều thế hệ; Đây cũng là nơi ghi dấu phong trào yêu nước từ các cuộc khởi nghĩa Cần Vương, nghĩa hội Quảng Nam đến cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 và cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, có giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hoá, khoa học cần được bảo tồn và phát huy. Để ghi nhận những giá trị lịch sử to lớn ấy, UBND tỉnh Quảng Nam (nay là thành phố Đà Nẵng) đã có Quyết định số 41/QĐ-UBND ngày 05 tháng 01 năm 2023 xếp hạng Đình làng Đồng Tràm là di tích lịch sử cấp tỉnh.
Hai cây Thị phía trước đình làng
Phía trước ngôi đình là Hai cây thị cổ thụ ngàn năm là điểm tựa về tinh thần cho cả cộng đồng, vừa biểu thị của sức mạnh, sự trường tồn nơi đất lành. Người dân Đồng Tràm coi cây thị ngàn tuổi như “báu vật” của làng, che chở và phù hộ cho dân làng. Cây Thị đã đi vào lịch sử của quân và dân Đồng Tràm (nay thuộc thôn Đồng Tràm, xã Xuân Phú) như thể một chứng nhân, nó gắn liền với bao thăng trầm của đất và người nơi đây. Dân Đồng Tràm, từ già trẻ, gái trai đi đâu khi nhớ về quê hương không thể không nhớ đến Cây Thị. Cây Thị bây giờ đã trở thành địa danh, thành danh từ được viết hoa trong lòng người dân Đồng Tràm.
Cây Thị đã trải qua bao thăng trầm của thời cuộc, sức tàn phá của thiên nhiên, của bom đạn quân thù nhưng nó vẫn sừng sững kiên trung và đã cứu được nhiều mạng sống con người. Để bảo vệ cho Cây Thị cổ thụ kỳ lạ này nhân dân đã xây bờ đá bao quanh gốc, vừa bảo vệ, giữ thế vững chắc của cây vừa làm sân khấu lộ thiên – nơi của sinh hoạt cộng đồng dân cư gần đó.