Mộ Ngài Lê Đại Lang đã được trùng tu
Từ Quốc lộ 1A, tại Km số 960+300, theo hướng Đà Nẵng – Tam Kỳ, nhìn về phía Tây khoảng 1 km, du khách sẽ thấy khu mộ Lê Đại Lang hiện ra giữa không gian rộng lớn. Ngôi mộ song táng được xây dựng trên diện tích khoảng 200 m², quay mặt về hướng Đông – Bắc. Xung quanh là thành đá vôi dày kiên cố, bên trong có hai nấm mộ hình thuẫn uy nghi, phía trước dựng bình phong, dưới chân có bia đá cổ được chạm khắc từ đá trầm tích. Toàn bộ công trình như một khối đá vôi khổng lồ, bền chặt cùng thời gian. Trải qua hơn 500 năm binh lửa và thiên tai, mộ phần vẫn sừng sững, minh chứng cho tấm lòng tri ân, gìn giữ của bao thế hệ con cháu.
Theo văn bia và gia phả dòng họ Lê ở Quế Sơn, khu mộ được dựng vào năm Ất Dậu (1585), tính đến nay đã hơn bốn thế kỷ. Trên bia khắc dòng chữ: “Thượng Cao Cao Chi Tổ Lê Đại Lang mộ” và “Thượng Cao Cao Chi Tỷ danh Bà Mười mộ”, cho thấy con cháu bảy đời đã đứng ra lập bia, phụng thờ ông bà. Danh xưng “Đại Lang” là cách tôn xưng trang trọng, như một biểu tượng về bậc khai quốc công thần, chứ không phải tên thật.
Theo bản “Hoàng Lê Ngọc Phả” lưu giữ tại Hội đồng Lê tộc Quảng Nam – Đà Nẵng, Lê Công Quận chính là con trưởng của Thái úy Xương Quốc Công Lê Khắc Khiêm, cháu nội Hoằng Vũ Vương Lê Trừ (anh ruột Lê Thái Tổ). Quê ông ở Thọ Xuân, Thanh Hóa. Năm Hồng Đức thứ 2 (1471), ông được vua Lê Thánh Tông phong chức Tả tướng, tước Vũ Khắc hầu, chỉ huy một đạo quân tiến chinh Chiêm Thành. Chính chiến công ấy đã mở ra Thừa Tuyên Quảng Nam – một vùng đất mới mang tầm vóc lịch sử. Sau khi thắng trận, ông được triều đình giao trấn nhậm phủ Thăng Hoa – địa bàn trải dài từ đèo Hải Vân đến Tam Kỳ ngày nay.
Trong thời gian trấn nhậm, ông cùng các tướng lĩnh và các bậc Tiền hiền đã quy dân lập ấp, mở làng dựng xã, đặt nền móng cho sự phát triển bền vững của vùng đất Quảng. Ba người em trai của ông – Lê Văn Cảnh, Lê Phước Thôi và Lê Quang Thiêng – cũng lần lượt theo gương anh, mở đất lập làng tại Điện Bàn, Duy Xuyên, để lại dấu ấn rạng ngời trong tiến trình Nam tiến của dân tộc.
Một sự trùng hợp đầy ý nghĩa: Năm 1471, người con xứ Lam Sơn từ Thanh Hóa là Lê Công Quận đã cùng nghĩa quân khai mở đất Quảng. Đến năm 1968, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, quân dân Thọ Xuân (Thanh Hóa) lại kết nghĩa keo sơn cùng quân dân Quế Sơn, như một mạch nguồn lịch sử nối liền từ thời dựng nước đến thời giữ nước.
Công lao của Lê Công Quận và các bậc tiền nhân không chỉ khắc ghi trong sử sách, mà còn sống mãi trong lòng hậu thế. Ngôi mộ của ông là minh chứng bất diệt cho truyền thống mở cõi, dựng xây của dân tộc ta. Ngày 13/3/2006, UBND tỉnh Quảng Nam đã công nhận Mộ Lê Đại Lang là Di tích lịch sử cấp tỉnh. Năm 2018, khu mộ tiếp tục được Nhà nước và con cháu trùng tu, tôn tạo với kinh phí trên 300 triệu đồng, trở thành một địa chỉ lịch sử – văn hóa, nơi con cháu và du khách đến chiêm bái, tưởng niệm và học tập truyền thống.
Mộ Lê Đại Lang không chỉ là di tích thiêng liêng, mà còn là biểu tượng bất tử của ý chí mở cõi, của công đức khai sáng vùng đất Quảng. Nhắc về ông, chúng ta không chỉ ghi nhớ một nhân vật lịch sử, mà còn tri ân một thế hệ tiền nhân đã hiến dâng cả đời mình để dựng xây non sông gấm vóc.